Άποψη για τη Θεία Κωμωδία, στα Βιβλιοσημεία / Boem Radio της Λιάνας Τζιμογιάννη

 

—Δημοσίευση: 1/2/2023—

Περίληψη οπισθόφυλλου:

Ο Δάντης Αλιγκέρι, ως ο κορυφαίος Ιταλός ποιητής, γράφει στο διάστημα 1308-1321 την Θεία Κωμωδία (La Divina Commedia) που αναγνωρίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Ο Δάντης στην αφηγηματική ποιητική του σύνθεση, αιώνες μετά, φανερώνει με μία ασύγκριτα δημιουργική σύλληψη, πλούσια νοήματα πνευματικής ανάβασης και θεϊκής αποκάλυψης, ενώ παράλληλα το έργο του καθρεφτίζει το πολιτικό και ιστορικό κλίμα της εποχής του, τον άνθρωπο στο σύνολό του, τη σοφία και τα πάθη του κλασικού μεσαιωνικού κόσμου, αποκαλύπτοντας την ιστορική περίοδο που ξεδιπλωνόταν μπροστά του. Οι συμβολισμοί και η ακριβής χρήση στοιχείων εμπλουτίζουν όλο το έργο.

Η Θεία Κωμωδία αποτελείται από τρία μέρη -Κόλαση, Καθαρτήριο και Παράδεισος- και αφηγείται το φανταστικό ταξίδι του Δάντη στο βασίλειο των νεκρών, με οδηγούς τον δάσκαλό του τον ποιητή Βιργίλιο και τη νεανική του αγάπη, τη Βεατρίκη. Μια σκληρόδετη έκδοση 768 σελίδων που περιλαμβάνει την πρωτότυπη εικονογράφηση  (120 Χαρακτικά) του Γκιστάβ Ντορέ, και πάνω από 2800 επεξηγηματικές υποσημειώσεις.

 

Η άποψή μου:

(γράφει η Χρύσα Παναγοπούλου)

Ήμουν πολύ μικρή όταν κυκλοφόρησε ένα κλασικό εικονογραφημένο Μίκυ Μάους με τον τίτλο “Θεία Κωμωδία”. Ήταν μια σύνοψη του έργου του Δάντη για παιδιά, με πρωταγωνιστές τους γνωστούς ήρωες. Αυτό ήταν η σπίθα για να το αναζητήσω, ως ενήλικη, αλλά ό,τι κι αν έβρισκα, δεν με ικανοποιούσε. Δεν έψαχνα ούτε κάτι έμμετρο, ούτε ένα βαρύγδουπο κείμενο, που να με μπερδέψει χειρότερα. Πέρασαν πολλά χρόνια για να πέσει στα χέρια μου το παρόν βιβλίο.

Η αλήθεια είναι ότι ανατρίχιασα μόλις το αντίκρισα. Ένα κείμενο στρωτό, κατανοητό, σε μορφή πρόζας με ικανοποιητικές επεξηγήσεις και περίτεχνη εικονογράφηση που σε βάζει απευθείας στο κλίμα της βαθιάς Κόλασης (καθώς με την Κόλαση ξεκινάει αυτό το σπουδαίο έργο). Εννέα κύκλους Κόλασης πρέπει να περάσει ο Δάντης για να συναντήσει την αγαπημένη του Βεατρίκη, κατόπιν δικού της αιτήματος. Ο αριθμός εννέα, συμβολικός απ’όσο διάβασα, στις περισσότερες θρησκείες σημαίνει την υλοποίηση αλλά και την περάτωση. Ιερός αριθμός κατά τους Πυθαγόρειους επειδή τα πολλαπλάσιά του δίνουν και πάλι τον αριθμό εννέα μεμονωμένο. Μυστικιστικός, χρησιμοποιείται τόσο για το καλό όσο και για το κακό, εκφράζει τον τέλειο κύκλο (360 μοίρες) και σκέφτηκα μήπως προσδίδει και μια θεϊκή συμμετρία. Ακόμα και οι σελίδες του βιβλίου (765) αν προστεθούν, μας δίνουν τον αριθμό 9…

Από τα μαρτύρια των κολασμένων καταλαβαίνουμε πόση βαρύτητα έχουν κάποιες κατηγορίες όπως είναι οι απατεώνες και οι φιλάργυροι. Προς έκπληξή μου, ο Δάντης απευθύνει τον λόγο σε λόγιους, άρχοντες ακόμα και μέλη της ιεραρχίας του κλήρου, αλλά συζητά επίσης και με αρχαίους Έλληνες, από προσωκρατικούς φιλοσόφους μέχρι τον Ιάσονα και τον Οδυσσέα και ιερείς που εξαπάτησαν, ασέλγησαν ή γέλασαν συνανθρώπους τους. Βλέπουμε επίσης τέρατα, όπως ο Κέρβερος, ο Γυρηόνης και ο Μίνως που εμφανίζονται ως βοηθοί της Κόλασης. Επιπλέον, υπάρχουν διάφορες στρατιές δαιμόνων χαμηλά στην ιεραρχία, που στην ουσία εκτελούν το έργο του δεσμοφύλακα των κολασμένων και είναι υπεύθυνοι για το ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει από εκεί.

Στο πρώτο Άσμα ο Βιργίλιος δέχεται με χαρά να παίξει το ρόλο του ξεναγού της νεοφερμένης μεν, ζωντανής δε, ψυχής του Δάντη. Κατά την διάρκεια του αναγνώσματος θα δούμε πολλές φορές τις ψυχές να παρατηρούν με δέος και περιέργεια το πρώτο ζωντανό πλάσμα που πέρασε την πύλη του Άδη. Ο Βιργίλιος από την άλλη, βρίσκεται εκεί, στον πρώτο κύκλο της Κόλασης, όπου τοποθετούνται οι αβάπτιστοι και όσοι δεν γνώρισαν την χάρη του Κυρίου Ιησού Χριστού.

Στο δεύτερο Άσμα ο Δάντης κυριεύεται από αναμνήσεις, όταν μόλις εννέα ετών ερωτεύεται (εκείνη φεύγει από τη ζωή στην τρυφερή ηλικία των 24 χρόνων). Σημείο αναφοράς, λοιπόν, η Βεατρίκη, ίσως προάγγελος της Αναγέννησης και η έκφραση του πόνου ενός απεγνωσμένου έρωτα. Ο Δάντης ξεκινάει αυτό το επώδυνο ταξίδι κατόπιν δικής της επιθυμίας.

Η Είσοδος στην Κόλαση συνοδεύεται από μια τρομακτική επιγραφή καθώς όποιος εισχωρεί, δεν ξαναβγαίνει από εκεί, εις τους αιώνες! Ένα άλλο αξιοσημείωτο γεγονός είναι πως οι τιμωρίες εφαρμόζονται με φωτιά και πάγο, πράγμα που είχε περάσει από το μυαλό μου πολλές φορές αλλά δεν το είχα δει σε σύγγραμμα ποτέ ως τώρα. Ας μην ξεχνάμε ότι και ο πάγος καίει το ίδιο -ή και χειρότερα- από τη φωτιά!

Κάνοντας αυτή την οδυνηρή διαδρομή -η οποία μου έδωσε την αίσθηση ελικοειδής σπείρας, που πέφτεις ολοένα και πιο χαμηλά, μέχρι να υψωθείς- ο ποιητής ζητά αρκετές φορές τη βοήθεια της Μούσας, προκειμένου να του δώσει έμπνευση και κουράγιο. Λίγο πριν περάσουμε στο Καθαρτήριο, διακρίνουμε μια ταραγμένη -και θα έλεγα, διχασμένη- Ιταλία, που μαίνεται από εμφυλίους πολέμους. Ένας τέτοιος πόλεμος εξόρισε τον Δάντη από την γενέτειρά του, τη Φλωρεντία. Αν προσωποποιούσαμε την πόλη, η άλλοτε Κυρά και Αρχόντισσα κατάντησε μια έκλυτη πόρνη…

 

Η Κόλαση σου δημιουργεί ποικίλα συναισθήματα σε συνάρτηση με τα πιστεύω και τον τρόπο της ζωής σου. Αν μπορούσα να τη χαρακτηρίσω, θα ήταν ένας ζωντανός οργανισμός, που πάλλεται κι αιωρείται ανάλογα με το μέγεθος των αμαρτιών. Η εικονογράφηση του βιβλίου επίσης βοηθά πολύ στην αναπαράσταση τόσο των δαιμόνων, όσο και του μαρτυρίου, αλλά συνάμα οροθετεί και την τοποθεσία. Συχνά-πυκνά χάνεσαι κι όλα μοιάζουν απειλητικά κι απύθμενα, σαν κατάδυση σε μεγάλο βάθος, που πολλές φορές αδυνατείς να ξεχωρίσεις το πάνω από το κάτω. Όπως μου έδωσε να καταλάβω ο ποιητής, ακόμα και η Κόλαση έχει μια νομοτέλεια και μια ιδιομορφία, κάνοντάς το πολύ εύκολο να χαθείς για πάντα σε απότομες πλαγιές. Αυτή η αίσθηση μου έμεινε τελειώνοντας το πρώτο μέρος: η αίσθηση του κενού, του απροσανατολισμού και της απώλειας.

Ψάχνοντας παλιότερα, είχα διαβάσει ότι κάθε τομέας (Κόλαση-Καθαρτήριο-Παράδεισος) αποτελείται από 33 Άσματα, καταλήγοντας και πάλι στον αριθμό 9 (33×3=99, 9+9=18, 1+8=9). Σε αυτό το βιβλίο, και για κάποιο λόγο που δεν γνωρίζω, η Κόλαση αποτελείται από 34 Άσματα, κάτι που σπάει την ισορροπία, ωστόσο ίσως μας προσφέρει περισσότερες διευκρινίσεις. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι στον τελευταίο κύκλο της Κόλασης, που ονομάζεται Ιουδαϊκή (από τον Ιούδα), βρίσκονται όλοι όσοι πρόδωσαν τους ευεργέτες τους, μαζί τους ο Κάσσιος και ο Βρούτος.

Από τη ζοφερή Κόλαση προχωράμε στον προθάλαμο του Καθαρτηρίου. Σε αυτό το κομμάτι θέλω να αναφερθώ λίγο περισσότερο διότι είναι ένα κομμάτι της Καθολικής εκκλησίας και μόνο. Ως Καθαρτήριο ορίζεται ο χώρος που οι μετανιωμένες ψυχές (και μόνο αυτές) εξαγνίζονται, καθαρίζονται από τα κρίματά τους προκειμένου να ανέβουν στον ουράνιο Παράδεισο. Λανθασμένα πίστευα πως είναι ένας χώρος περισυλλογής κι ότι υπάρχει κάποιο είδος γαλήνης. Όση ηρεμία κι αν επικρατεί, οι ψυχές αγωνιούν, αντικρίζοντας πρώτα τη θάλασσα.

Έμαθα ότι ο Αχέροντας ποταμός έχει δύο εξόδους -η μία οδηγεί στην Κόλαση και η άλλη στο Καθαρτήριο.

Στο τόπο αυτό, λοιπόν, μετά πόνου και βασάνων, καθώς κι αναρρίθμητων ικεσιών και προσευχών, καθαρίζονται οι ψυχές από τα επτά αμαρτήματα -εξ’ού και οι επτά κύκλοι του Καθαρτηρίου.

1. Περηφάνεια/Αλαζονία
2. Φθόνος
3. Οργή
4. Οκνηρία
5. Απληστία
6. Λαιμαργία
7. Λαγνεία

Το Καθαρτήριο έχει σχήμα κωνικό που στενεύει προς τα πάνω για να κάνει πιο δύσκολη την πρόσβαση στην πρώτη σφαίρα του Ουρανού (Σελήνη). Εκεί φτάνεις στον Παράδεισο, που πάλι έχει τα δικά του επίπεδα ιεραρχίας.

Με μπέρδεψαν, αρκετά μπορώ να πω, οι τοπικοί προσδιορισμοί. Είναι ένας τόπος στο ύψος του Ισημερινού ή μήπως το κατάλαβα λάθος; Αυτό συμβαίνει επειδή ο ποιητής προσπαθεί να τοποθετήσει κατά κάποιον τρόπο συντεταγμένες, σε σχέση με τη θέση της γης σε όλο αυτό. Στη σημερινή εποχή θα μπορούσα να μιλήσω για αόρατες πύλες προς το άγνωστο ή σε κάποια άλλη διάσταση. Προτίμησα ωστόσο, να παραβλέψω τους τοπικούς προσδιορισμούς και να μείνω στην ουσία του πράγματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Νίνο, ο δικαστής που μετά την έκπληξή του να αντικρίζει κάποιον ζωντανό, του ζητά σαν χάρη να μεσολαβήσει στην κόρη του, Τζοβάννα, προκειμένου να παρακαλέσει να του συγχωρεθούν οι αμαρτίες. Εδώ καταλαβαίνουμε και τον ενεργό ρόλο που παίζουν οι ζωντανοί στη συγχώρεση του νεκρού.

Με κόπο λοιπόν φτάνει και ο Δάντης στη θύρα του Καθαρτηρίου και εκεί σημαδεύεται με 7 άλφα από τον Άγγελο φρουρό. Σκοπός του είναι μέσα από κάθε κύκλο του Καθαρτηρίου, ο ίδιος να εξαγνίζεται κι από ένα αμάρτημα. Οι ύμνοι και οι ψαλμοί που ακούγονται κάθε τόσο και σε παρασύρουν σε μια θεία μελωδία είναι στην πραγματικότητα μια προσπάθεια των αμαρτωλών για να συντομεύσει το μαρτύριό τους. Εδώ θαύμασα τον ωμό ρεαλισμό με τον οποίο ο Δάντης περιγράφει τόσο το Καθαρτήριο, όσο και την Κόλαση. Ο ίδιος μοιάζει με άνθρωπο απογοητευμένο για όσα συμβαίνουν στη γενέτειρά του, κουρασμένο από την προσμονή να αντικρίσει την πρώτη του αγάπη, πικραμένο αλλά αχνοφαίνεται στο λόγο του και μια ελπίδα ότι όλα θα πάρουν το δρόμο τους και τελικά θα υπάρξει λύτρωση.

Επίσης θαυμάζω τον τρόπο που παντρεύονται αρχαίες ελληνικές δοξασίες, με χριστιανικές πεποιθήσεις αλλά συνάμα ο ενεργός ρόλος των πλανητών στα επίπεδα του ουρανού είναι κάτι που απογειώνει την ανάγνωση. Αναφέρεται αρκετές φορές η ελεύθερη βούληση και το πόσο πρόσκαιρη είναι η ψυχή στη γη, καθώς επίσης και η αμαρτία, η οποία εμποδίζει τον άνθρωπο να μοιάσει στον Θεό.

Αγαπημένο απόσπασμα: «Ω, τρελή, Αράχνη σε είδα εκεί τη μισή μεταμορφωμένη σε αράχνη να θλίβεσαι επάνω στα κουρέλια του έργου που ύφαινες για το κακό σου!»

Η Αράχνη, μια πανέμορφη υφάντρα προκάλεσε σε αγώνα τη θεά Αθηνά, διαπράττοντας Ύβρη. Και όπως προανέφερα, μου αρέσει ο τρόπος που μπλέκονται αρχαίες Ελληνικές δοξασίες με τις χριστιανικές διδαχές.

Ένα άλλο σημείο που ήθελα να επισημάνω, ήταν το πόση εντύπωση μου έκανε το παρακάτω απόσπασμα-διευκρίνιση στο βιβλίο, καθώς μου θύμισε πολύ έντονα “Αγώνες Πείνας” και πόσο άδοξα μπορούσε να καταλήξει ο υποτιθέμενος έρωτας της Κάτνις και του Πίτα στην αυτοκτονία:

«Ο Πύραμος σκοτώθηκε με μαχαίρι επειδή νόμιζε ότι κάποιο θηρίο είχε φάει την αγαπημένη του Θίσβη. Το αίμα τους πήδησε πάνω σε μια μουριά και τα μούρα βάφτηκαν κόκκινα.»

Αφήνοντας το Καθαρτήριο με ανάμεικτα συναισθήματα και με τον Δάντη εξαγνισμένο, αφού έχουν πλέον σβηστεί όλες οι σφραγίδες από το μέτωπό του, φτάνουμε στα πρόθυρα του Παραδείσου, όπου το ρόλο οδηγού, συμβουλάτορα και ταξιδευτή αναλαμβάνει η Βεατρίκη, καθώς απαγορεύεται στον Βιργίλιο να προχωρήσει. Η πρώτη εντύπωση ήταν ότι τη βρίσκω βλοσυρή και αποστασιοποιημένη, μα ίσως απόλυτα δικαιολογημένο για μια ψυχή απαλλαγμένη από τα ανθρώπινα πάθη.

Τα επίπεδα του ουρανού είναι εννέα (και πάλι) ομόκεντρες σφαίρες, που όσο πιο ψηλά βρίσκονται, τόσο πιο κοντά φτάνεις στους Αγγέλους και στον Θεό. Όσο πιο πολλά επίπεδα ανεβαίνεις, τόσο πιο πολύ πλημμυρισμένος είναι ο Παράδεισος από το θεϊκό φως, ωστόσο φαντάζει αλλόκοτος σε σχέση με αυτό που έχω εγώ στο μυαλό μου, οπότε δεν θα κάνω κάποια εκτενή αναφορά εκτός από κάποια συμπεράσματα που έβγαλα. Εκεί παίρνουμε περισσότερες πληροφορίες για τις τοπικές διαμάχες και τους τοπικούς άρχοντες (της Ιταλίας). Βλέπουμε ότι αποτελούμαστε από την ίδια πρωταρχική ουσία του Θεού αλλά απομακρυνόμαστε από τη θεϊκή υπόσταση λόγω της αμαρτίας.

Ο Δάντης εκφράζει την απορία του: «Καταλαβαίνω εκείνο που ακούω, αλλά δεν μπορώ να διακρίνω γιατί ο Θεός θέλησε εκείνο τον τρόπο της σωτηρίας μας.» (δηλαδή τη σωτηρία του κόσμου με το μαρτύριο του Θεανθρώπου). Αν γινόταν να μας ακούσει και να μας πιστέψει ο ποιητής-φιλόσοφος, όλοι μας ακόμα την ίδια απορία έχουμε…

Υπάρχει ιεραρχική κλίμακα ακόμα και στον Παράδεισο, εξ’ού κι ο τελευταίος ξεναγός του Δάντη, ο Άγιος Βερνάρδος, που πέρασε όλη του τη ζωή στον μοναστικό βίο. Επιπλέον, συναντάμε μια μεγάλη μορφή της εποχής, τον Θωμά τον Ακινάτη, για τον οποίο φυσικά και έψαξα! Θεολόγος και φιλόσοφος συγχώνευσε την χριστιανική θεολογία με την αριστοτέλεια φιλοσοφία και δημιούργησε τον λεγόμενο χριστιανικό αριστοτελισμό. Φανερές οι επιρροές εδώ πάνω στον Δάντη και η αλήθεια είναι ότι θα ήθελα πολύ να μάθω τις αντιδράσεις στην εποχή του γι’αυτό το πραγματικά πρωτοποριακό έργο (ακόμα και για την εποχή μας) σε μια νέα γλώσσα (καθομιλουμένη) με σαφείς θέσεις, χωρίς φόβο αλλά με πολύ πάθος, πράγμα που του δίνει την ακλόνητη λογοτεχνική του αξία μέχρι και σήμερα. Ένα έργο που θα πρέπει να διαβάσει κάθε επίδοξος συγγραφέας -και όχι μόνο!

Τελειώνοντας, να πω κάτι μου με προβληματίζει από μικρή. Διάβασα το έργο, όσο πιο προσεκτικά μπορούσα, αλλά ακόμα ο τίτλος “Θεία Κωμωδία” αποτελεί μυστήριο. Ειρωνικό ή κάτι άλλο; Δηλαδή αν λεγόταν “Θεία Τραγωδία” θα άλλαζε κάτι στη δραματικότητά του; Επίσης, αρχικά επρόκειτο να ονομαστεί “Η Κωμωδία”.

 

Αξιοσημείωτα σημεία:

1. Πόσους επιτάφιους θρήνους κουβαλάς Αχέροντα ποταμέ;
2. Οι ψυχές που έχουν χάσει κάθε ελπίδα είναι αυτές που ο κόσμος έχει χάσει κάθε ανάμνησή τους.
3. Σύμφωνα με την Ιταλική παράδοση, όποιος κοιτάξει καλά το φεγγάρι, θα δει τον Κάιν να σηκώνει ένα φορτίο από αγκάθια (Άσμα 20, Κόλαση).

Η Θεία Κωμωδία