Γκιστάβ Λε Μπον – Η Ψυχολογία των Μαζών

Εάν η μάζα (ή το πλήθος, οι δύο αυτές λέξεις είναι ταυτόσημες από την άποψη της ψυχολογίας) αποτελεί σήμερα (αυτονόητη, αλλά διόλου ξεκάθαρη) κατηγορία της σκέψης μας και αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης, αυτό οφείλεται στο βιβλίο Η Ψυχολογία των Μαζών. Έχει ενδιαφέρον να σχεδιάσουμε και να τοποθετήσουμε στον περίγυρό τους, έστω και με αδρές γραμμές, τις ασυνήθιστες (για κάποιους αδιαμφισβήτητες, για κάποιους υπερτιμημένες, και οπωσδήποτε παραγνωρισμένες και ταυτόχρονα μυθοποιημένες) καριέρες του συγγραφέα και του έργου του.

Ο Γκιστάβ Λε Μπον γεννήθηκε στις 7 Μαΐου 1841 στο Νοζάν λε Ροτρού της Βόρειας Γαλλίας. Ανδρώνεται και αναλαμβάνει την επιστημονική, εκλαϊκευτική του δράση, καθώς ανθεί η πρόοδος (και οι αντιφάσεις της): βιομηχανική επανάσταση, επιστήμη και τεχνική, δημοκρατία και Σοσιαλισμός, ανησυχητικό λαϊκό κινήματα, πόλεμοι και εμφύλιοι σπαραγμοί, κοινωνική και πολιτική αστάθεια – αναρίθμητες αλλαγές κυβερνητικών σχημάτων, γαλλοπρωσικοί πόλεμοι… Παρακολουθεί τις περιγραφές και τις ερμηνείες των ριζικών κοινωνικών μεταβολών που οδηγούν στη δημιουργία ενός κόσμου περίπου όπως τον ξέρουμε ως τα τέλη του 20ου αιώνα (διαίρεση της εργασίας, αστυφιλία, δημιουργία του έθνους- κρότους, ενδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας, γενίκευση του δικαιώματος ψήφου, εξάπλωση των δικτύων συγκοινωνιών και επικοινωνιών, σχηματισμός της «κοινής γνώμης» … αλλά φυσικά και των ψυχοκοινωνικών, όπως θα λέγαμε σήμερα, επιπτώσεων αυτών των μεταβολών: διαμελισμός των κοινωνικών σχέσεων, αποδυνάμωση των πρωτογενών ομάδων όπως η ευρεία παραδοσιακή οικογένεια, αποπροσωποποίηση, απομόνωση και «αλλοτρίωση» των ατόμων σε ολοένα και διερευνόμενα κοινωνικά σύνολα «χαλαρού κοινωνικού ελέγχου», σημασία των μαζικών επικοινωνιών … θα έλεγε σχεδόν κανείς ότι ο κόσμος της εποχής του γινόταν ένα υπερβολικά πολύπλοκο μωσαϊκό και ότι περίμενε μια απλή ιδέα που να συνοψίζει και να ερμηνεύει την πορεία που ακολουθούσε, αλλά και μια ιδέα η οποία, εφαρμοζόμενη, να μπορεί να γιατρέψει την αδυναμία των κυβερνήσεων να διαχειριστούν την πρωτοφανή κοινωνικοπολιτική αστάθεια. Η ιδέα αυτή -n σημασία των μαζών στην Γαλλία της εποχής και γενικότερα στον μοντέρνο κόσμο- ωρίμαζε ενδεχομένως πολλά χρόνια στο νου του υπερδραστήριου πανεπιστήμονα και πολυγραφότατου αυτού τέκνου ενός είδους φιλελεύθερης, αντεπαναστατικής,(και οιωνοί «αντιλαϊκής» και «αντιπροοδευτικής») αστικής παράδοσης. Αφού εγκατέλειψε την ιατρική, ασχολήθηκε με τις (λιγότερα ή περισσότερα εκλαϊκευμένες) πειραματικές μελέτες (για το κάπνισμα, την ασφυξία, την ανατομική και μαθηματική διερεύνηση του κρανιακού όγκου, την ιππασία, τις συσκευές εγγραφής εικόνας και ήχου, τη φυσική επιστήμη … ), αλλά και με την ανθρωπολογία και τη λαογραφία. Μετά από ένα πλήθος συγγραμμάτων, τα οποία του εξασφάλιζαν τα προς το ζην και την ευρύτερη κοινωνική αναγνώριση, αλλά όχι και την είσοδο στο Πανεπιστήμιο, που φέρεται ότι παρέμεινε το ανεκπλήρωτο όνειρό του, στράφηκε, τις αρχές της δεκαετίας του 1880, στην «Ψυχολογία των Λαών». Δημοσιεύει το 1881 τον Άνθρωπο και τις Κοινωνίες, όπου σε δύο τόμους (Η Φυσική και Νοητική Ανάπτυξη του Ανθρώπου και Η Ανάπτυξη των Κοινωνιών), και παρά τις στερεότυπες αξιολογήσεις που σήμερα θα μας φαινόντουσαν ιδιαίτερα απωθητικές, συνοψίζει με αξιοθαύμαστο τρόπο τις ανθρωπολογικές γνώσεις της εποχής του, συντάσσοντάς τες σε ένα είδος κοινωνικής και πολιτισμικής ανθρωπολογίας που ονομάζει «επιστήμη του ανθρώπου». Διαμορφώνει μια θεωρία του ανορθολογικού (διερευνώντας μύθους και θρύλους) και κυρίως, θέτει τα θεμέλια μιας ψυχοκοινωνιολογικής προσέγγισης, την οποία συνεχίζει στους Ψυχολογικούς Νόμους της Εξέλιξης των Λαών (1894) και αναπτύσσει πλήρως στην Ψυχολογία των Μαζών (1895) και στην Πολιτική Ψυχολογία (1910).

Μια πρώτη παρένθεση εδώ ως προς τη σημασία των εννοιών του ατόμου και της κοινωνίας στη συγκρότηση της πρώιμης ψυχοκοινωνικής σκέψης: η ατομική οπτική πριμοδοτεί την ιδέα ενός ανθρώπου που συνεργάζεται με τους άλλους είτε κατόπιν ελεύθερης απόφασης είτε ωθούμενος από το ένστικτο, ενώ η κοινωνική οπτική τείνει να τον αποστερήσει της ατομικότητάς του και να τον αντιμετωπίζει ως «αιχμάλωτο» των κοινωνικών καταναγκασμών. Ο Διαφωτισμός έχει προαγάγει την ιδέα ενός ορθολογικού ατόμου που μπορεί και πρέπει να απελευθερωθεί από τις σκοτεινές και υπόγειες δυνάμεις που τον υποδουλώνουν, βρίσκει όμως ένα είδος αντίστιξης στον εθνικισμό, ο οποίος εισηγείται την επιστροφή στις παραδόσεις υλοποιώντας τον κοινοτικό δεσμό στο λαό (volk), πνευματική οντότητα που ενώνει τα άτομα της ίδιας φυλής, τα οποία μιλούν την ίδια γλώσσα και έχουν τα ίδια σύμβολα, έθιμα, ήθη, πολιτισμό. Στην Ψυχολογία ως Επιστήμη (1824-1825), ο Γιόχαν Φρίντριχ Χέρμπαρτ θέτει τις βάσεις για τη συστηματική μελέτη του Volksgeist (πνεύμα του λαού), ενώ ο Βίλχελμ Βουντ, αν και γνωστός ως πατέρας της ατομικής πειραματικής ψυχολογίας, διατυπώνει ξεκάθαρα την άποψη ότι οι πλέον πολύπλοκες όψεις της πνευματικής ζωής όπως η γλώσσα και η σκέψη είναι κοινωνικά προσδιορισμένες, πρέπει να μελετηθούν στο πλαίσιο μιας συλλογικής ψυχολογίας προστρέχουσας σε κοινωνικοϊστορικές μεθόδους (π. χ., την παρατήρηση).

Να πούμε εδώ σε μια δεύτερη παρένθεση ότι η μάζα (αυτή τη φορά περισσότερο με την έννοια που δίνουμε στη λέξη όχλος) φτάνει στην πένα του Λε Μπον έχοντας μια επιστημονική προϊστορία ως αξιοπερίεργος (κυρίως όμως επικίνδυνος) κοινωνικός «εταίρος»: άθροισμα ανένταχτων ατόμων προερχόμενο από την αποσύνθεση της παλιάς κοινωνικής δομής (μοναχικοί, άνεργοι, περιθωριακοί…), ασταθής, ανορθολογική και εκτός επίσημου κοινωνικού ελέγχου «οργάνωση» (όπως, Π.χ., οι οπαδοί κάποιας σέκτας ή κάποιας ποδοσφαιρικής ομάδας) και που οδηγούνται συνεπώς στην τρέλα και τη βία. Τίθεται, λοιπόν, το θέμα του «ελέγχου» των μαζών, στο οποίο συνυπάρχουν (α) όψεις «κοινωνικής φυσικής» (μελέτη του «μέσου ανθρώπου» με απαρχή τον οποίο μπορούν να αξιολογηθούν τα παθολογικά φαινόμενα που εμφανίζονται σε μία κοινωνία και να υπάρξει μια πρόβλεψη για τη ροπή κάποιου ατόμου στην εγκληματικότητα, ανάλογα με τα ψυχοκοινωνικά του χαρακτηριστικά), (β) όψεις «εγκληματολογικής ανθρωπολογίας» (βλ. Τσέζαρε Λομπρόζο, σύμφωνα με τον οποίο τα πλήθη (φύσει εγκληματικά), αποτελούνται από άτομα εγκληματικών τάσεων ή που ακολουθούν δυνητικούς εγκληματίες) και τέλος (γ) όψεις «πολιτικής ψυχοπαθολογίας» (βλ. Σίπιο Σιγκέλε, για τον οποίο η (εγκληματική) μάζα ταυτίζεται με τις (πολιτικά) επικίνδυνες τάξεις, αποτελούμενες από αναρχικούς, σοσιαλιστές, απεργούς κ.λπ., ανθρώπους που για διάφορους λόγους οδεύουν προς κάθε είδους εξέγερση – εδώ συνεπώς ο έλεγχος της μάζας συνίσταται στην αστυνόμευση και στην καταστολή ψυχικά διαταραγμένων, κοινωνικά κατώτερων, βίαιων και πολιτικά επικίνδυνων ομάδων.

Ποια είναι λοιπόν αυτή η περίφημη ψυχολογία της μάζας του Λε Μπον; Στη μάζα δεν έχουμε πλέον απλώς ένα συνονθύλευμα ατόμων, αλλά ένα σύνολο από άτομα που έχουν μία νοητική ενότητα, που συγχωνεύονται σε ένα κοινό αίσθημα και πνεύμα. Εάν το άτομο χαρακτηρίζεται από την κριτική ικανότητα, τη συνείδηση και τη λογική, εάν μπορεί να σκεφτεί και να αξιολογήσει τις καταστάσεις και τη θέση του μέσα σε αυτές, στη μάζα τα άτομα εξισώνονται προς τα κάτω. Ο πιο μορφωμένος και ο πιο ψύχραιμος καταντά να αξίζει όσο και ο λιγότερο ορθολογικός και «πολιτισμένος;»: η συνείδηση είναι ατομική, το ασυνείδητο είναι συλλογικό… Στην κυριαρχία αυτή των βαθύτερων και ανορθολογικών τάσεων οφείλεται και το αίσθημα ακατανίκητης δύναμης που χαρακτηρίζει τη μάζα (και που εντείνεται από τον μεγάλο αριθμό, την ανωνυμία και την ανευθυνότητα): το άτομο κυριεύεται από ένστικτα που αν ήταν μόνο του θα περιόριζε. Παράλληλες μάζες χρειάζονται έναν ηγέτη, ο οποίος δεν τα πείθει με τη δύναμη των λογικών του επιχειρημάτων, αλλά τα υπνωτίζει. Η επικοινωνία με τη μάζα (προπαγάνδα) έχει μία ανορθολογική βάση, τις συλλογικές πεποιθήσεις και, κυρίως, ένα εργαλείο, την υποβολή. (άμεση ή από απόσταση). Η τελευταία συνίσταται στο να «βάζουμε» στο μυαλό του «μαζικού ανθρώπου» μια ιδέα και αυτός να αισθάνεται ότι την έχει σκεφτεί ο ίδιος, να ταυτίζεται με αυτήν. Πρόκειται για μια ειδική κατάσταση (και για την οποία γινόταν πολύς λόγος την εποχή εκείνη), παραπλήσια προς αυτήν της σαγήνης που ασκεί ο υπνωτιστής στον υπνωτισμένο, χαρακτηριζόμενη από την παραλυσία της ζωής του εγκεφάλου, την εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας, της κρίσης και της βούλησης και την κυριαρχία των ασυνείδητων δραστηριοτήτων. Ένα από τα αποτελέσματα της υποβολής είναι και η νοητική μετάδοση, δηλαδή η έντονη και ταχεία μετάδοση συναισθημάτων και πράξεων στο εσωτερικό της μάζας, κάτι που κατά τον Λε Μπον εξηγεί και το γιατί ο άνθρωπος της μάζας θυσιάζει τόσο εύκολα το ατομικό του συμφέρον στο συλλογικό, πράγμα αντίθετα προς την (ατομική, συνειδητή και ορθολογική) φύση του. Αυτό που μας περιγράφεται αποτελεί ένα είδος νοητικής και πολιτισμικής παλινδρόμησης, οπισθοχώρησης πολλών βαθμίδων στην κλίμακα της προόδου: το άτομο δεν μπορεί πλέον να αξιολογήσει ότι υποπίπτει στην αντίληψή του, ούτε και να ελέγξει τις συγκινήσεις και τις ενέργειές του, γίνεται ένας βάρβαρος, που αισθάνεται και πρέπει χωρίς κριτικό πνεύμα ό,τι και α άλλα γύρω του, που έχει την τάση να μετατρέπει αμέσως σε πράξη τις ιδέες στις οποίες έχει υποβληθεί, που εν ολίγοις είναι άβουλο θύμα των ασυνείδητων διεργασιών, κυρίως σε ό,τι αφορά θέματα που το συναίσθημα υπεισέρχεται σε μεγάλο βαθμό, όπως η θρησκεία, η πολιτική, οι συμπάθειες και αντιπάθειες κ.λπ.

Τα μαζικά άτομα συνεπώς δεν μπορούν να σκεφτούν λογικά, δεν γνωρίζουν τις αποχρώσεις, δεν ανέχονται τον αντίλογο και δεν προάγουν στο εσωτερικό τους τις διαλεκτικές συζητήσεις, υιοθετώντας ή απορρίπτοντας τις απόψεις στο σύνολό τους. Είναι ετεροκίνητα, εύπιστα, ευμετάβλητα, ασταθή, παρορμητικά, μισαλλόδοξα, δογματικά, ουτοπικά, αυταρχικά και συντηρητικά – ειδικά το τελευταίο σημαίνει ότι τείνουν πάντα να επαναφέρουν την τάξη πραγμάτων την οποία μόλις ανέτρεψαν και συνεπώς ότι η επαναστατικότητά τους είναι μυθώδης και φαινομενική.

Τα συναισθήματα που γνωρίζουν είναι σχεδόν πάντοτε ακραία και βίαια, η συμπάθεια μετατρέπεται εύκολα σε λατρεία και η αντιπάθεια σε μίσος, Η ηθικότατά τους μπορεί να είναι πολύ μικρότερη, αλλά και πολύ μεγαλύτερη από αυτήν των μεμονωμένων ατόμων, γι’ αυτό και πολλές φορές η (ασυνείδητη, έστω) αφοσίωση σε ένα στόχο και η αυταπάρνησή τους δεν αποκλείεται να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη του πολιτισμού (φαινομενικά τουλάχιστον, διότι η πρόοδος τείνει να αποδίδεται στις προσπάθειες κάποιων μεμονωμένων ατόμων).

Η νοητική συγκρότηση της μάζας την καθιστά συνεπώς ιδιαίτερα ευπρόσβλητη σε απλοϊκές θεμελιώδεις ιδέες, βαθιά ριζωμένες στο ασυνείδητο, που αποτελούν μέρος των «κληρονομικών» αποθεμάτων του κάθε έθνους. Οι ιδέες που για διάφορους συγκυριακούς λόγους εισέρχονται στη συλλογική ψυχή, μπορεί να αποκτήσουν τεράστια δύναμη και να έχουν σημαντικότατες επιπτώσεις, οδηγώντας σε πολέμους και επαναστάσεις. Οι συλλογισμοί της μάζας είναι «πρωτόγονοι», χονδροειδείς, αναλογικοί, γενικευτικοί κ.λπ., ενώ καταλαβαίνουμε γιατί οι εικόνες μπορεί να ασκήσουν μεγάλη επιρροή στη φαντασία της. Η τελευταία είναι και η κατεξοχήν έδρα της «πνευματικής ζωής» του πλήθους, και η τέχνη της διακυβέρνησης τους συνίσταται στην τέχνη της έξαψης και του εντυπωσιασμού, της διέγερσης αυτής της φαντασίας, κυρίως μέσω δυνατών και υποβλητικών εικόνων, λέξεων και συνθεμάτων, ύμνων και τραγουδιών κ.λπ.

Η μάζα είναι ύλη παθητική και εύπλαστη, ο ηγέτης αποτελεί τη σταθερή και δραστήρια μορφή έξω από την οποία δεν μπορεί να νοηθεί: «Από τη στιγμή που υπάρχει συνένωση κάποιου αριθμού έμβιων όντων, είτε πρόκειται για ένα κοπάδι ζώα είτε για ένα ανθρώπινο πλήθος, τα όντα αυτά τίθενται ενστικτωδώς; υπό την εξουσία ενός αρχηγού, δηλαδή ενός ηγέτη.( … ) Το πλήθος είναι ένα κοπάδι που δεν θα μπορούσε να κάνει χωρίς αρχηγό». Η άποψη που έχει ο Λε Μπον για τον ηγέτη είναι αυτή ενός νευρωτικού ημιπαράφρονα, που αδυνατεί να έρθει σε υγιή επαφή με τους άλλους και να κάνει τους συμβιβασμούς που απαιτεί η ομαλή κοινωνική ζωή και, κυρίως, ενός ατόμου που υπήρξε πρώτα υπνωτισμένο «θύμα» της ιδέας της οποίας στη συνέχεια έγινε ο απόστολος. Σημαντικότατα χαρακτηριστικό του είναι η δύναμη, η θέληση, η πίστη και η επιμονή, στις οποίες τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί.

Για να πείσει τη μάζα, ο ηγέτης επιστρατεύεται κυρίως την απλή και ξεκάθαρη κατάφαση (η οποία μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη διείσδυση μιας ιδέας στο πνεύμα του πλήθους χωρίς τη μεσολάβηση συλλογισμών, αποδεικτικών στοιχείων και διαλεκτικών αντιθέσεων που ενέχουν αποδοχή της αμφιβολίας) και την επανάληψη, που συμπληρώνει το έργο της προηγούμενης. Με τον τρόπο αυτόν η εν λόγω ιδέα φτάνει τις βαθιές περιοχές του ασυνειδήτου όπου σφυρηλατούνται τα κίνητρα των πράξεών μας. Αποτέλεσμα δεν είναι απλά να πιστεύουμε αυτή την ιδέα, αλλά να διακατεχόμαστε από αυτήν, έχοντας φυσικά ξεχάσει τη διαδικασία που βρίσκεται στη βάση αυτής της ιδεολογικής μας διαμόρφωσης (και αλλοτρίωσης). Σχηματίζεται ένα «ρεύμα γνώμης» το οποίο, μέσω του προαναφερθέντος ισχυρότατου μηχανισμού της νοητικής μετάδοσης, «μολύνει» όλα τα άτομα της μάζας- ο Λε Μπον παρομοιάζει εδώ τις ιδέες και τις συγκινήσεις με τα μικρόβια.

Ιδιότητα-κλειδί στην κατανόηση της δράσης του ηγέτη είναι το γόητρο, έννοια το ίδιο γοητευτική και ασαφής με τις υπόλοιπες και η οποία παραπέμπει σε ένα είδος « … γοητείας που ασκεί επί του πνεύματός μας ένα άτομο, ένα έργο ή μια κοσμοθεωρία, γοητεία που παραλύει όλες μας τις κριτικές ικανότητες και γεμίζει την ψυχή μας με έκπληξη και σεβασμό». Διακρίνει δε το επίκτητο γόητρο (που προσδίδεται από το όνομα, την περιουσία, τη φήμη και την κοινωνική θέση) από το προσωπικό, που δεν σχετίζεται με τους προηγούμενους παράγοντες και πηγάζει από την έμφυτη δύναμη του προσώπου να μαγνητίζει, να σαγηνεύει και να πείθει. ‘Όμως η αποτυχία σε ότι φέρεται να έχει αναλάβει ο ηγέτης συνεπάγεται και την εξαφάνιση του προσωπικού γοήτρου, ο δε ηγέτης που αποτυγχάνει καταβαραθρώνεται με την ίδια αστραπιαία ταχύτητα με την οποία η μάζα τον είχε λατρέψει: ξέρουμε πώς πίσω από την απεριόριστη εξουσία εν τη απουσία νομιμοποίησης ελλοχεύει η ρετσινιά του «σφετεριστή». Να σημειώσουμε τέλος ότι για τον Λε Μπον, τα διάφορα στοιχεία ενός πολιτισμού (επιστήμες, τέχνες, λογοτεχνία κ.λπ.) ενέχουν ένα γόητρο που συνεπάγεται την ασυνείδητη μιμητική διάδοση ιδεών ή θεωριών σε γενεές ολόκληρες.

Η ευρηματικότητα και η συνοχή της θεωρητικής κατασκευής που παρουσιάζει ο Λε Μπον, είναι βέβαια εντυπωσιακές -τουλάχιστον όσο και η (έστω και μετά παρρησίας) εμπάθειά τους, καθώς βέβαια και η επιστημονική αμφισβητησιμότητά τους … Δεν θα αναφερθούμε όμως εδώ παρά στην ευρύτερη σημασία του έργου του.

Οι ιδέες του Λε Μπον είχαν τεράστια απήχηση παγκοσμίως, τόσο στο επιστημονικό όσο και στο ευρύ κοινό. Η Ψυχολογία των Μαζών μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και επανεκδόθηκε δεκάδες φορές, αποτελώντας ένα από τα απόλυτα (επιστημονικά δοκιμιακά) best-seller όλων των εποχών. Δεν απορούμε που οι ιδέες αυτές αποτελούν σημαντικό μέρος του (επιστημονικού, ως κάποιο, για πολλούς σημαντικό, βαθμό), αλλά και του καθημερινού τρόπου με τον οποίο σκεφτόμαστε τις μάζες και γενικότερα την πολιτική.

Ο τρόπος προσέγγισης ορισμένων συλλογικών φαινομένων που εγκαινιάζει ο Λε Μπον απεδείχθη καθοριστικός ως προς την εξέλιξη της κοινωνικής ψυχολογίας (και διάφορων «εκδοχών» της όπως η συλλογική και η πολιτική ψυχολογία). Η ψυχολογία των Μαζών ενέπνευσε τα δύο πρώτα εγχειρίδια κοινωνικής ψυχολογίας και έθεσε πλήθος ζητημάτων, όψεις των οποίων διερευνώνται μέχρι σήμερα με κάθε τρόπο και συζητώνται με πάθος, έχοντας δώσει αφορμή για την εκπόνηση και την εξέλιξη κάθε είδους υποθέσεων και θεωριών, αποτελώντας κλασικά πλέον αντικείμενα της Ψυχολογικής και της ψυχοκοινωνιολογικής έρευνας (επιρροή, πειθώ, συμμόρφωση, ηγεσία, επικοινωνίες κ.ά.). Αλλά και η γερμανική κοινωνιολογία ασχολήθηκε σε βάθος με το σύστημα που πρότεινε ο Λε Μπον, ενώ, όπως είναι φυσικό, το (κριτικό) αυτό σύστημα αυτό έχει ουσιώδη θέση στην σκέψη της Σχολής της Φρανκφούρτης αναφορικά με τη μαζική κοινωνία. Βρίσκουμε επίσης τη σκέψη του Λε Μπον σε κλασικές μελέτες αναφορικά με τα πολιτικά κόμματα, καθώς βέβαια και αναφορικά με τις μορφές κυριαρχίας και εξουσίας και το περίφημο αυτό Χάρισμα.

Όχι μόνο ο Λε Μπον συμμετείχε (μέσω του κοινωνικού του δικτύου και του «σαλονιού» του) στη γέννηση της Ψυχολογίας στη Γαλλία (έχοντες ούτως ή άλλως σχέσεις με πολλούς ανθρώπους των γραμμάτων και της επιστήμης, αλλά η «επίσημη» γαλλική κοινωνική ψυχολογία, που εγκαινιάζεται με τον Γκάμπριελ Τάρντε, εμπνέεται εν πολλοίς από τις έννοιες του Λε Μπον. Η περιγραφή της μάζας που προτείνει ο Τάρντε (για να μείνουμε σε αυτή μόνο η διάσταση των γραπτών του) ελάχιστα διαφοροποιείται από την περιγραφή του Λε Μπον (κρατάει την υποβολή και την ύπνωση προσθέτοντας την ιδέα της μίμησης) θεμελιώδους σημασίας είναι όμως η εισαγωγή εκ μέρους του Τάρντε της έννοιας του κοινού: με την πρόοδο των συγκοινωνιών και των επικοινωνιών οπισθοχωρεί η σημασία της φυσικής συνάθροισης των ατόμων και αναδεικνύεται η βαρύτητα της συνείδησης που έχουν τα άτομα ότι η αντίληψή τους είναι ταυτόχρονη με ένα μεγάλο αριθμό άλλων ατόμων -η ιδέα λοιπόν της νοητικής μετάδοσης γονιμοποιεί έτσι προσεγγίσεις και ερμηνείες όχι μόνο κάθε συλλογικού φαινομένου, αλλά και της σύγχρονης κοινωνικής ζωής σε όλες της τις εκφάνσεις, όπου οι μαζικές επικοινωνίες ενέχουν ζωτική θέση και επιτρέπει σε ένα είδος «κοινωνικής τηλεπάθειας» να συγχωνεύσει τα άτομα σε ένα και μοναδικό (και συμμορφωμένο) συλλογικό ον. Θα ήταν αδύνατον να μην αναφερθούμε και στις σχέσεις μεταξύ ψυχολογίας των μαζών και ψυχανάλυσης. Είναι πασίγνωστο το δοκίμιο του Φρόυντ με τίτλο Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ (l921): αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια εκ μέρους του να περιγράψει και να ερμηνεύσει την ίδια τη φύση του κοινωνικού δεσμού (και όχι να συνθέσει την ιστορία του, όπως είχε κάνει στο Τοτέμ και Ταμπού). Το κείμενο αυτό έχει δομηθεί και γραφτεί σαν απάντηση σε κάποιες απόψεις και ερμηνείες του Λε Μπον, απάντηση που εμπλουτίζει και προεκτείνει δυναμικά αυτές τις απόψεις (μεταξύ άλλων μέσω της σημασίας της λιβιδινικής φύσης των ομαδικών σχέσεων και της αμοιβαίας ταύτισης των μελών των κάθε είδους ομάδων), σεβόμενη όμως το περιγραφικό τους εύρος (αλλά και την απαισιοδοξία τους, όπως επιβεβαιώνεται και από τα μετέπειτα «κοινωνικά» δοκίμια του Φρόυντ).

Η διείσδυση των ιδεών του Λε Μπον στον πολιτικό κόσμο και τους ηγέτες του 200ύ αιώνα είναι επίσης εντυπωσιακή. Τα συγγράμματά του ενέπνευσαν ως προς την ανάλυση των πολιτικών καταστάσεων και των σχέσεων με τις μάζες, αλλά φυσικά και ως προς την πρακτική της προπαγάνδας, της οποίας ο Λε Μπον συζητά τα θεμέλια και η οποία εξάλλου απορρέει «λογικά» από τις ιδέες του συζητήθηκαν έντονα (και φυσικά αμφισβητήθηκαν) από σοσιαλιστές και κομμουνιστές στοχαστές.

Διαβάστηκαν (και υμνήθηκαν) από πολιτικούς όπως ο Μπασάρ αλ Άσαντ, ο Φράνκλιν Ρούζβελτ, ο Ρεϊμόν Πουανκαρέ και ο Ζωρζ Κλεμανσώ, χρησιμοποιήθηκαν από τον Σαρλ ντε Γκωλ (στα γραπτά του, αλλά και στο ευρύτερο πολιτικό του ύφος). Κυρίως όμως «εφαρμόστηκαν» (και με περίσσεια μάλιστα ακρίβεια … ) από τον Μπενίτο Μουσολίνι και τον Αδόλφο Χίτλερ. Ο πρώτος αναφέρθηκε πολλές φορές στη «φιλοσοφική» επιρροή που άσκησαν τα γραπτά του Λε Μπον στην οικοδόμηση του καθεστώτος του, ο δεύτερος τον «αντέγραψε» ασύστολα (όπως άλλωστε και ο Υπουργός Προπαγάνδας της Ναζιστικής Γερμανίας, Πάουλ Γιόζεφ Γκαίμπελς).

Μπορούμε, έπειτα από όλα όσα είπαμε, να αναρωτηθούμε σε τι οφείλεται η σχετική σιωπή ως προς το όνομα του Λε Μπον και την ψυχολογία των μαζών γενικότερα. Ίσως όμως δεν είναι απαραίτητο… Η επίσημη άποψη για την πολιτική τη θέλει να είναι στην υπηρεσία μιας προόδου που αντλεί τη νομιμοποίησή της από το επιστημονικό-τεχνικό πρότυπο, έστω κάπως νοθευμένο με την υπερσύγχρονη «διαχειριστική» διάσταση και έστω ανεχόμενο την αναφορά σε ένα «όραμα» (και δήθεν απαλλαγμένο από κάθε σκοταδιστική σκωρία). Στην προπαγάνδα (όπως και στη διαφήμιση) οι ιδέες του Λε Μπον και οι «συνταγές» που έχουν εμπνεύσει (ή που τον επικαλούνται) εφαρμόζονται ευρύτατα – η μοντέρνα προπαγάνδα, όπως αναφέρει ο Ζακ Ελλύλ, υπακούει στη διπλή αναγκαιότητα της εξουσίας και του ατόμου: η κυβέρνηση πρέπει να δίνει στα (μοναχικά και απληροφόρητα) άτομα την εντύπωση ότι αυτά υπαγορεύουν τις ενέργειές της και ταυτόχρονα να τα «απαρτιώνει» ιδεολογικά και ψυχοκοινωνικά. Αυτό όμως δεν είναι κάτι που μπορούμε να ομολογήσουμε, θα ήταν τουλάχιστον προσβλητικό για τους σύγχρονους ψηφοφόρους (και καταναλωτές). Άρα λοιπόν δεν είναι ούτε η κακή ποιότητα των γραπτών του, ούτε η απροσχημάτιστη και χονδροειδής κριτική του κοινοβουλευτισμού και του σοσιαλισμού, ούτε η χρήση του από το φασισμό οι κύριες αιτίες που η ψυχολογία των μαζών είναι τόσο λίγο στη μόδα. Ο Νάι παρατηρούσε στις Απαρχές της Ψυχολογίας της Μάζας (1975) ότι οι δημοκρατικές ελίτ βρίσκουν στη μαζική ψυχολογία μια θεωρία που επιβεβαιώνει το φόβο τους απέναντι στις μάζες και ταυτόχρονα ένα εγχειρίδιο ελέγχου και χειραγώγησής τους. Δεν θα έπρεπε λοιπόν να απορούμε που είμαστε τόσο απρόθυμοι να δεχτούμε το ότι η ψυχολογία των μαζών είναι μαζί με την πολιτική οικονομία, μια από τις δυο επιστήμες του ανθρώπου οι ιδέες των οποίων έφτιαξαν την ιστορία, που είμαστε  απρόθυμοι να δούμε αυτή η (σκοτεινή) όψη του παρόντος μας.

 

Νικόλαος Χρηστάκης

Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ,

Πανεπιστήμιο Αθηνών

 

Η Ψυχολογία των Μαζών